ŞEMÂİLİ
Bayezîd-i
Bistamî, sûreti itibarıyla Hz. Ebû Bekir (r.a)'a benzerdi. Uzunca boylu, zayıf
bedenli, beyaz tenliydi. Seyrek ve ak sakallı, çukurca gözlü idi.
"Sultânu'l-ârifin" diye anılırdı. Selman-ı Fârisî'nin memleketi olan
İran 'dan yetişen yiğitlerdendir.
HAYATI
Altın
silsile, Ca'fer-i Sâdık ile Hz. Ebû Bekir'in soyu ve yolu ile Hz. Ali'nin
soyunu ve meşrebini birleştirdikten sonra halkasına Bâyezid Bistamî'yi de aldı.
Bâyezid Bistamî, Hz. Peygamber'in kendisine : "Bunlardan Öyle erler
çıkacak ki iman Süreyya yıldızında olsa muhakkak ona yetişecek" buyurduğu
Selman Fârisi (r.a)'ın memleketi olan İran'ın Horasan bölgesinin Bistam
şehrinden.
Adı Tayfur bin İsa, künyesi, Ebû Yezîd, nisbesi el-Bistâmî. "Bâyezid Bistamî" diye meşhurdur. Dedesinin Serûşan adlı bir mecûsî olduğu rivayet edilir. Babası Nişabur civarındaki Bistam kasabasının ileri gelenlerinden iyi bir müslüman ve dindar bir insan. Annesi de son derece saliha bir hatun. Üç kardeştiler. Adem, Tayfur ve Ali. Üçü de abid ve zahiddi. Fakat Tayfur yani Bâyezid içlerinde hal bakımından en üstün olanıydı.
Bâyezid Bistami, Ebû Hafs Haddâd, Ahmed Hadraveyh, Yahya bin Muâz ile çağdaş. Şakik Belhi, Zünnûn Mısrî ile dost ve arkadaş. Mezhebi Hanefî, tarikatı Sıddıkî. Memleketi Bistam'dan ayrıldıktan sonra otuz yıl kadar Suriye ve Şam civarında dolaştı. İlimle uğraştı, nefsiyiz savaştı. 324/848 veya 262/875yılında vefat eden Bâyezid, Bistam'da medfundur. Bâyezid, Ca'fer-i Sâdık 'ın rûhâniyetinden "üveysî" yolla terbiye gördü.
Adı Tayfur bin İsa, künyesi, Ebû Yezîd, nisbesi el-Bistâmî. "Bâyezid Bistamî" diye meşhurdur. Dedesinin Serûşan adlı bir mecûsî olduğu rivayet edilir. Babası Nişabur civarındaki Bistam kasabasının ileri gelenlerinden iyi bir müslüman ve dindar bir insan. Annesi de son derece saliha bir hatun. Üç kardeştiler. Adem, Tayfur ve Ali. Üçü de abid ve zahiddi. Fakat Tayfur yani Bâyezid içlerinde hal bakımından en üstün olanıydı.
Bâyezid Bistami, Ebû Hafs Haddâd, Ahmed Hadraveyh, Yahya bin Muâz ile çağdaş. Şakik Belhi, Zünnûn Mısrî ile dost ve arkadaş. Mezhebi Hanefî, tarikatı Sıddıkî. Memleketi Bistam'dan ayrıldıktan sonra otuz yıl kadar Suriye ve Şam civarında dolaştı. İlimle uğraştı, nefsiyiz savaştı. 324/848 veya 262/875yılında vefat eden Bâyezid, Bistam'da medfundur. Bâyezid, Ca'fer-i Sâdık 'ın rûhâniyetinden "üveysî" yolla terbiye gördü.
BAYEZÎD
BİSTAMİ
Bayezîd,
cezbesi istiğraka, sevgisi aşka varan ve tevhid konusunda konuşan sûfîlerdendi.
Kevakib sahibi Münavî'nin verdiği bilgiye göre, çağdaşları O'nun ilm-i tevhid
ve ilm-i hakikata dair söylediklerini anlayamadıklarından çeşitli ithamlarda
bulundular ve onu yedi defa memleketinden ayrılmaya mecbur bıraktılar. Fakat
her defasında işleri bozuldu, başlarına belalar geldi. Bunun üzerine onun
büyüklüğünü anlayarak hürmet göstermeye başladılar.
"Tevhid nedir?" diye soranlara şöyle cevap verirdi:
- Tevhid yakindir. Yakin ise mahlukatın her türlü hareketini Allah'ın fiili olarak bilmek ve ef'alinde O'na hiçbir şeyi ortak koşmamaktır. İnsan Rabbını tanıyıp bu tanıma duygusunda istikrara erince tevhide erer. Bunun anlamı fiillerinde O'nun hiç bir ortağı yoktur, demektir.
Bu anlayış sebebiyle o şöyle münacatta bulunurdu: "Ya Rabb, benliğimi aradan çıkar, ben seninle oldukça en büyük benim. Nefsimle oldukça en küçük benim."
"Tevhid nedir?" diye soranlara şöyle cevap verirdi:
- Tevhid yakindir. Yakin ise mahlukatın her türlü hareketini Allah'ın fiili olarak bilmek ve ef'alinde O'na hiçbir şeyi ortak koşmamaktır. İnsan Rabbını tanıyıp bu tanıma duygusunda istikrara erince tevhide erer. Bunun anlamı fiillerinde O'nun hiç bir ortağı yoktur, demektir.
Bu anlayış sebebiyle o şöyle münacatta bulunurdu: "Ya Rabb, benliğimi aradan çıkar, ben seninle oldukça en büyük benim. Nefsimle oldukça en küçük benim."
MÜRŞİDLİK
SIFATI
Mürşid
olacak kimseyi tanımak için şöyle bir ölçü koymuştu: "Kendisine gökyüzünde
uçma veya bağdaş kurma kerameti verilen kimseye hemen kalkıp aldanıvermeyin.
Önce onun emir ve nehiy çizgisindeki yerine, şer'i hududa riayetteki durumuna
bakın."
Kendisi keramet izharından kaçınır ve bunun kendisi için manevi düşüşe vesile olmasından korkardı. Şöyle anlatırdı: Bir gün Dicle kenarına vardım, nehrin iki yakası bana yol vermek için birleşti. Ben yemin ederek "Buna aldanmam" dedim. Çünkü, halkın yarım akçeye geçtiği yoldan otuz yıllık amelimi zayi ederek geçmek istemezdim. Bana Kerim lazım, keramet değil.
Halkın hali ve ariflerin ahvali arasındaki farkı şöyle belirtirdi: "Halkın ahvali vardır, fakat arifin bir tek hali bile yoktur. Çünkü arifler suretten geçmiş, sirete yönelmiş ve onların varlıkları Hakk'ın varlığında fena bulmuştur. İnsanların Allah'a en yakın olanları insanlara en müşfik olanlarıdır.
Zahidlerin dünyadaki arzusu keramet, ahiretteki istekleri makamat, ariflerin dünyadaki istekleri imanla yaşamak, ahiretteki temennîleri afv-i ilahi'ye kavuşmaktı.
Sordular:
- Namazı nasıl kılıyorsun? Şöyle karşılık verdi:
- Buyur ya Rabbi, emrini yerine getirmek üzere tekbir alıyorum, diyerek namaza başlarım. Tertil üzere Fatiha ve zamm-ı sureleri okurum, tazim ile rükua varır, tevazu ile yere kapanıp secde ederim. Veda selamı gibi selam verip namazımı huşu ile tamamlarım.
Kendisi keramet izharından kaçınır ve bunun kendisi için manevi düşüşe vesile olmasından korkardı. Şöyle anlatırdı: Bir gün Dicle kenarına vardım, nehrin iki yakası bana yol vermek için birleşti. Ben yemin ederek "Buna aldanmam" dedim. Çünkü, halkın yarım akçeye geçtiği yoldan otuz yıllık amelimi zayi ederek geçmek istemezdim. Bana Kerim lazım, keramet değil.
Halkın hali ve ariflerin ahvali arasındaki farkı şöyle belirtirdi: "Halkın ahvali vardır, fakat arifin bir tek hali bile yoktur. Çünkü arifler suretten geçmiş, sirete yönelmiş ve onların varlıkları Hakk'ın varlığında fena bulmuştur. İnsanların Allah'a en yakın olanları insanlara en müşfik olanlarıdır.
Zahidlerin dünyadaki arzusu keramet, ahiretteki istekleri makamat, ariflerin dünyadaki istekleri imanla yaşamak, ahiretteki temennîleri afv-i ilahi'ye kavuşmaktı.
Sordular:
- Namazı nasıl kılıyorsun? Şöyle karşılık verdi:
- Buyur ya Rabbi, emrini yerine getirmek üzere tekbir alıyorum, diyerek namaza başlarım. Tertil üzere Fatiha ve zamm-ı sureleri okurum, tazim ile rükua varır, tevazu ile yere kapanıp secde ederim. Veda selamı gibi selam verip namazımı huşu ile tamamlarım.
FIKIH VE
VEHBÎ BİLGİ
Bayezîd-i
Bistami bir gün camide fıkıh okutan bir alimin ders halkasına katıldı. O sırada
biri geldi ve fakihe bir "feraiz" meselesi sordu: "Biri öldü,
geride şu şu malları ve şu şu akrabaları kaldı. Bunun mirasını nasıl taksim ederiz."
Fakih, sorulan soruya cevap vermeye çalışırken Bayezîd, şöyle bağırdı:
-Ey üstad! Öldüğünde Allah'tan başka kimsesi kalmayan kimse hakkında ne buyurursun?
Orada bulunanlar birbirlerine hayret ve donuk nazarlarla bakarlarken Beyazîd, konuşmasını şöyle sürdürdü:
"İnsanın gerçekten sahip olduğu hiçbir şeyi yoktur. Öldüğünde sadece Mevla'sı kalır. Tıpkı önceden olduğu gibi. Çünkü insan dünyaya gelmeden önce de yalnızdı. Bu alemde de yalnızdır, ama çoğu zaman yalnızlığının farkında olmaz. Kabre konulduğunda yalnızlığını anlar"
Fakih onun bu ince anlamlı sözleri karşısında ona sordu:
- Sen bu ilmi kimden, nerede ve nasıl aldın? Bayezîd şu karşılığı verdi:
- Bu ilim bana Hak vergisidir (vehbidir). Çünkü Allah Resûlü (s.a.) buyurur: "Bir kimse bildiğiyle amel ederse Allah O'na bilmediklerini öğretir."
Sordular:
- İnsan ne zaman, "erenler" derecesine erişir? Dedi ki:
- Nefsinin ayıplarını bilip onları düzeltme yoluna girdiği zaman.
Bayezîd, zahiddi. Zahidliği üç basamak olarak görürdü. Birinci basamağını, dünya ve içindekileri bırakmak; ikinci basamağını ahiret ve ahirete aid şeylerin sevgisini gönülden çıkarmak; üçüncü basamağını da Allah'tan başka herşeyden kalbi bağı kesmek olarak anlatırdı.
Taatlerde bulunan bazı afetlerin insanı masiyete düşüreceğine dikkat çeker, ibadetlerde ihlası önde tutmayı esas alırdı. Müslümanlar arasında "kendisinden daha şerli kimse" bulunduğunu zannedenlerin tevazu nimetinden mahrum olacağını ve kibirli sayılacağını söylerdi. Çünkü ona göre gerçek tevazu; nefs için bir makam ve hal görmemek, halk içinde kendisinden daha şerli bir kimse bilmemekti.
İlgi ve kaygıların dağınıklık ve çokluğunun insanı zihnen ve kalben meşgul edeceğine işaret için "mutlu kimsenin ilgi ve kaygısını teke indiren kimse olduğunu söylerdi. Çünkü kaygısı tek olanı, gözlerinin gördüğü, kulaklarının duyduğu şeyler meşgul etmezdi."
-Ey üstad! Öldüğünde Allah'tan başka kimsesi kalmayan kimse hakkında ne buyurursun?
Orada bulunanlar birbirlerine hayret ve donuk nazarlarla bakarlarken Beyazîd, konuşmasını şöyle sürdürdü:
"İnsanın gerçekten sahip olduğu hiçbir şeyi yoktur. Öldüğünde sadece Mevla'sı kalır. Tıpkı önceden olduğu gibi. Çünkü insan dünyaya gelmeden önce de yalnızdı. Bu alemde de yalnızdır, ama çoğu zaman yalnızlığının farkında olmaz. Kabre konulduğunda yalnızlığını anlar"
Fakih onun bu ince anlamlı sözleri karşısında ona sordu:
- Sen bu ilmi kimden, nerede ve nasıl aldın? Bayezîd şu karşılığı verdi:
- Bu ilim bana Hak vergisidir (vehbidir). Çünkü Allah Resûlü (s.a.) buyurur: "Bir kimse bildiğiyle amel ederse Allah O'na bilmediklerini öğretir."
Sordular:
- İnsan ne zaman, "erenler" derecesine erişir? Dedi ki:
- Nefsinin ayıplarını bilip onları düzeltme yoluna girdiği zaman.
Bayezîd, zahiddi. Zahidliği üç basamak olarak görürdü. Birinci basamağını, dünya ve içindekileri bırakmak; ikinci basamağını ahiret ve ahirete aid şeylerin sevgisini gönülden çıkarmak; üçüncü basamağını da Allah'tan başka herşeyden kalbi bağı kesmek olarak anlatırdı.
Taatlerde bulunan bazı afetlerin insanı masiyete düşüreceğine dikkat çeker, ibadetlerde ihlası önde tutmayı esas alırdı. Müslümanlar arasında "kendisinden daha şerli kimse" bulunduğunu zannedenlerin tevazu nimetinden mahrum olacağını ve kibirli sayılacağını söylerdi. Çünkü ona göre gerçek tevazu; nefs için bir makam ve hal görmemek, halk içinde kendisinden daha şerli bir kimse bilmemekti.
İlgi ve kaygıların dağınıklık ve çokluğunun insanı zihnen ve kalben meşgul edeceğine işaret için "mutlu kimsenin ilgi ve kaygısını teke indiren kimse olduğunu söylerdi. Çünkü kaygısı tek olanı, gözlerinin gördüğü, kulaklarının duyduğu şeyler meşgul etmezdi."
AÇLIK VE
HİKMET
Açlık ve
hikmet arasında ilgi kurar ve hikmetin asıl kaynaklarından birinin
"açlık" olduğunu anlatmak için derdi ki:
"Açlık bulut gibidir, insanın kalbine açlık sayesinde hikmet yağmurları yağar."
Sordular:
- Marifeti neyle buldun? Şöyle cevap verdi:
- Aç karın ve çıplak bedenle.
- Açlığı neden bu kadar övüyorsun diyenlere:
- Eğer Fir'avn aç olsaydı, ilahlık iddiasında bulunmazdı, diye karşılık verdi.
"Açlık bulut gibidir, insanın kalbine açlık sayesinde hikmet yağmurları yağar."
Sordular:
- Marifeti neyle buldun? Şöyle cevap verdi:
- Aç karın ve çıplak bedenle.
- Açlığı neden bu kadar övüyorsun diyenlere:
- Eğer Fir'avn aç olsaydı, ilahlık iddiasında bulunmazdı, diye karşılık verdi.
HALKA HAKK
NAZARLA BAKMAK:
Halka hangi
nazarla bakılacağını şöyle açıklardı:
"Halka halk nazarıyla bakan onlara buğzeder. Ama halka hâlikları dolayısıyla bakan; yaratılanı yaratanından ötürü arayan, onları sever. Nitekim Yunus' un şu sözü de bu anlamdadır:
Elif okuduk ötürü
Pazar eyledik götürü
Yaradılanı severiz
Yaradanından ötürü.
Halka halk gözüyle bakan, onların kusur ve eksiklerini görür, Hak gözüyle bakan ise, onları olduğu gibi görür ve kusurlarıyla yargılamazdı.
"La ilahe illallah (Allah'dan başka tanrı yoktur) sözü cennetin anahtarıdır." hadisini şöyle açıklardı: Bu cennet anahtarının da dişleri şunlardır:
1. Yalan ve gıybetten sakınan bir dil,
2. Aldatma ve hıyanetten kaçınan bir kalp
3. Haram ve şüphelilerle doldurulmayan bir mide
4. Nefsani duygulara kurban edilmeyen; riya karışmayan amel.
"Halka halk nazarıyla bakan onlara buğzeder. Ama halka hâlikları dolayısıyla bakan; yaratılanı yaratanından ötürü arayan, onları sever. Nitekim Yunus' un şu sözü de bu anlamdadır:
Elif okuduk ötürü
Pazar eyledik götürü
Yaradılanı severiz
Yaradanından ötürü.
Halka halk gözüyle bakan, onların kusur ve eksiklerini görür, Hak gözüyle bakan ise, onları olduğu gibi görür ve kusurlarıyla yargılamazdı.
"La ilahe illallah (Allah'dan başka tanrı yoktur) sözü cennetin anahtarıdır." hadisini şöyle açıklardı: Bu cennet anahtarının da dişleri şunlardır:
1. Yalan ve gıybetten sakınan bir dil,
2. Aldatma ve hıyanetten kaçınan bir kalp
3. Haram ve şüphelilerle doldurulmayan bir mide
4. Nefsani duygulara kurban edilmeyen; riya karışmayan amel.
RİYAZAT VE
AŞK
Aşk
şarabından içti, kendinden geçti. Bu yüzden bazan Bayezîd'i soranlara:
"Ben de otuz yıldır onu arıyorum, fakat ondan bir eser bulamıyorum"
derdi. O'nun bu sözü Zünnun el-Mısrî'ye nakledildiği zaman demişti ki:
"Kardeşim Bayezîd Hakk'a giden bir cemaatle Hakk'a gitmiş ve ondan eser kalmamıştır." Çünkü o "fena fillah"a ermiştir.
Riyazat ve mücahede, aşk ve cezbe ehlinden olduğu için tasavvufu şöyle tarif ederdi:
"Tasavvuf, rahat kapısını kapayıp, sıkıntı ve mücahede kapısını açmaktır"
Aşkı ve cezbesi ile meşhur olan Bayezîd Bistami, İbn Arabi'nin de dikkatini çekmiştir. İbn Arabi eserlerinde ondan sıkça bahseder. İbn Arabi'nin Bayezîd sevgisi, bu silsileye bağlı bulunan Nakşî meşayıhında da İbn Arabi'ye karşı bir ilgi uyandırmış, İmam-ı Rabbanî'ye kadar olan Nakşî şeyhlerinin ekserisi İbn Arabi'nin eserlerine şerhler yazmıştır. Hatta denilebilir ki, Bayezîd Bistami meşrebi, Nakşî silsilesinde İmam-ı Rabbani'ye kadar, bir özellik olarak devam etmiştir. İmam-ı Rabbani'den sonra bu silsile de tevhid-i vücûdî yerine, tevhid-i şühûdî yaygınlık kazanmıştır.
"Kardeşim Bayezîd Hakk'a giden bir cemaatle Hakk'a gitmiş ve ondan eser kalmamıştır." Çünkü o "fena fillah"a ermiştir.
Riyazat ve mücahede, aşk ve cezbe ehlinden olduğu için tasavvufu şöyle tarif ederdi:
"Tasavvuf, rahat kapısını kapayıp, sıkıntı ve mücahede kapısını açmaktır"
Aşkı ve cezbesi ile meşhur olan Bayezîd Bistami, İbn Arabi'nin de dikkatini çekmiştir. İbn Arabi eserlerinde ondan sıkça bahseder. İbn Arabi'nin Bayezîd sevgisi, bu silsileye bağlı bulunan Nakşî meşayıhında da İbn Arabi'ye karşı bir ilgi uyandırmış, İmam-ı Rabbanî'ye kadar olan Nakşî şeyhlerinin ekserisi İbn Arabi'nin eserlerine şerhler yazmıştır. Hatta denilebilir ki, Bayezîd Bistami meşrebi, Nakşî silsilesinde İmam-ı Rabbani'ye kadar, bir özellik olarak devam etmiştir. İmam-ı Rabbani'den sonra bu silsile de tevhid-i vücûdî yerine, tevhid-i şühûdî yaygınlık kazanmıştır.
